Η ασφάλεια είναι ένα από τα πιο σημαντικά χαρακτηριστικά στις διαπροσωπικές σχέσεις και μπορεί να περιγραφεί ως η διαβεβαίωση ότι όταν το ένα μέλος βρίσκεται σε κίνδυνο το άλλο θα σπεύσει για βοήθεια. Αυτή η αίσθηση ασφάλειας είναι σημαντική και στα πλαίσια της τραπεζικής, αλλά με ομοιότητες και διαφορές σε σχέση με τις διαπροσωπικές σχέσεις.
Όπως οι άνθρωποι, έτσι και οι τράπεζες, επιζητούν την διαβεβαίωση ότι η ρυθμιστική αρχή θα σπεύσει για βοήθεια όταν αυτές βρίσκονται σε δυσμενή θέση. Αντιθέτως όμως με τις ανθρώπινες σχέσεις που αυτό είναι αμφίδρομο, στην τραπεζική είναι καθαρά μονόδρομο. Αν και πολλές εμπορικές τράπεζες μπορούν να επωφεληθούν από αυτό το προνόμιο, λίγες είναι αυτές που έχουν την άγραφη εγγύηση πως θα λάβουν όντως υποστήριξη σε περίπτωση ανάγκης. Πρόκειται για τις συστημικές τράπεζες. Ο λόγος που οι συστημικές τράπεζες λαμβάνουν βοήθεια συνδέεται με τον διαμεσολαβητικό τους ρόλο και τη σχετική τους σημασία στην οικονομία.
Στην Ελλάδα το τραπεζικό σύστημα κυριαρχείται από τέσσερις συστημικές τράπεζες (Εθνική, Alpha, Πειραιώς, Eurobank). Κατά τη διάρκεια της χρηματοοικονομικής κρίσης αυτές οι τράπεζες ανακεφαλαιοποιήθηκαν και μπήκαν στο μικροσκόπιο κυρίως λόγω του υψηλού επιπέδου μη εξυπηρετούμενων (κόκκινων) δανείων που κρατούσαν – κάπου 12 φορές υψηλότερο από τον μέσο όρο της Ευρωπαικής Ένωσης. Μια σειρά δράσεων (π.χ. το σχέδιο Ηρακλής) έχουν ξεκινήσει με σκοπό να ελαφρύνουν αυτές τις τράπεζες από τα μη εξυπηρετούμενα δάνεια, προκειμένου να προσφέρουν τις απαραίτητες πιστώσεις που θα τονώσουν την οικονομία, η οποία δείχνει σημάδια ανάκαμψης, με την διαφορά μεταξύ ανοίγματος και πτωχεύσεως των επιχειρήσεων να βρίσκεται στο υψηλότερο επίπεδο από το 2015.
Σε αντίθεση με τις διαπροσωπικές σχέσεις, η ασφάλεια στην τραπεζική έχει μία σκοτεινή πλευρά, η οποία κάνει το χρηματοπιστωτικό ίδρυμα λανθασμένα να πιστεύει πως είναι ο μοναδικός πάροχος πιστώσεων στην οικονομία. Κάτω από αυτό το πέπλο ασφαλείας, το χρηματοπιστωτικό ίδρυμα αρχίζει να παρουσιάζει αναποτελεσματικότητα, αργοπορία προσαρμογής στις τεχνολογικές εξελίξεις, και να μην είναι σε θέση να συμπορευθεί με τους ταχεία μεταβαλλόμενους ρυθμούς της οικονομίας και της κοινωνίας.
Υπάρχει όμως λόγος για τις ελληνικές συστημικές τράπεζες να ανησυχούν; Υπάρχει κάτι που να απειλεί την κραταιά κυριαρχία τους; Η απάντηση είναι ναι, για δύο βασικούς λόγους: ζήτηση και προσφορά πιστώσεων. Όσον αφορά το κομμάτι της ζήτησης, τα αυξανόμενα σημάδια ανάκαμψης της ελληνικής οικονομίας δημιουργούν την ανάγκη για επιπλέον χρηματοδότηση, είτε με την μορφή υποστήριξης νέων start-up είτε επέκτασης των επιχειρηματικών πλάνων υπαρχουσών εταιρειών. Όσον αφορά το κομμάτι της προσφοράς, οι τέσσερις συστημικές τράπεζες είναι επιβαρυμμένες με κόκκινα δάνεια γεγονός που περιορίζει την δυνατότητά τους να συμπορευθούν με τις ανάγκες χρηματοδότησης της οικονομίας. Επίσης, διέπονται από μία συγκεκριμένη κουλτούρα που δεν έχει αλλάξει και πιθανώς να μην αλλάξει στο άμεσο τουλάχιστον μέλλον. Αυτή η κουλτούρα συνίσταται στο τραπεζικό τους μοντέλο και την οργανωσιακή τους νοοτροπία. Θα επικεντρωθούμε στο πρώτο, καθώς πιστεύουμε πως είναι το πιο σημαντικό και θα καταλήξουμε σε μία αναφορά στο δεύτερο.
Σύμφωνα με το παραδοσιακό τραπεζικό μοντέλο, ο πρωταρχικός ρόλος μιας τράπεζας είναι να δέχεται καταθέσεις και να παρέχει δάνεια. Τα δάνεια αυτά χρησιμοποιούνται προκειμένου να χρηματοδοτήσουν τις λειτουργικές ανάγκες και τα επεκτατικά πλάνα ήδη υπαρχουσών επιχειρήσεων καθώς επίσης και να χρηματοδοτήσουν νέες επιχειρήσεις (start-ups). Πριν προχωρήσει στην χορήγηση των κεφαλαίων, η τράπεζα χρειάζεται να έχει εξασφαλίσει την αποπληρωμή τους καθώς και ότι η απόδοσή τους θα είναι η επιθυμητή.
Στην διαδικασία χορήγησης δανείων, η τράπεζα ακολουθεί μία από τις εξής δύο προσεγγίσεις: την συνδιαλλακτική προσέγγιση (transactions-based) και την διαπροσωπική προσέγγιση (relationship-based). Η πρώτη χρησιμοποιείται ευρέως απο τις μεγάλες τράπεζες λόγω του αυξημένου όγκου συναλλαγών που διαχειρίζονται, ώστε να μειώσει τους χρόνους και τα κόστη της και βασίζει αποφάσεις για δανειδότηση στην ανάλυση των λογιστικών καταστάσεων της επιχείρησης, στον δανεισμό με ενέχυρο πάγιο εξοπλισμό της εταιρείας ή σε τεχνικές αξιολόγησης της πιστωτικής ικανότητας του δανειολήπτη. Τέτοιου είδους στοιχεία επεξεργάζονται είτε μέσω των συστημάτων της τράπεζας είτε ανατίθενται σε εξωτερικούς συνεργάτες. Εν αντιθέσει, η διαπροσωπική προσέγγιση βασίζεται στην αποκτηθείσα γνώση και εξοικίωση με την τοπική κοινωνία οπου εδρεύει η τράπεζα και έχει αποκομίσει από την λειτουργία της εκεί. Το στοιχείο αυτό της εντοπιότητας δίνει στην τράπεζα λεπτομερή πληροφόρηση αναφορικά με τους πελάτες της, όπως για παράδειγμα την επιχειρηματική τους ικανότητα, την αφοσίωση, την αξιοπιστία τους ή την φήμη τους. Επειδή τέτοιου είδους πληροφορία είναι δύσκολο να ποσοτικοποιηθεί και να διαβιβαστεί αναλοίωτη, μένει σχετικά ανεκμετάλλευτη από τους μεγάλους τραπεζικούς οργανισμούς.
Παγκοσμίως συναντώνται και οι δύο προσεγγίσεις, ωστόσο η σχετική τους σημασία σε μια οικονομία εξαρτάται από παράγοντες όπως το μέγεθος του χρηματοπιστωτικού συστήματος αλλά και η τρέχουσα φάση του οικονομικού κύκλου. Συστημικής σημασίας χρηματοπιστωτικά ιδρύματα τα οποία προσφέρουν ευρεία γκάμα δανείων και χρηματοοικονομικών προϊόντων είναι de facto εκπρόσωποι της συνδιαλλακτικής προσέγγισης. Αντιθέτως η διαπροσωπική προσέγγιση απαντάται σε μικρές τράπεζες, με λίγα υποκαταστήματα που εκτείνονται στα πλαίσια μιας μικρής γεωγραφικής περιοχής και με περιορισμένο και σε μερικές περιπτώσεις εξειδικευμένο σε έναν κλάδο χαρτοφυλάκιο δανείων. Στις ΗΠΑ αυτού του είδους οι τράπεζες, γνωστές ως κοινοτικές τράπεζες (community banks), συνιστούν την πλειοψηφία των χρηματοοικονομικών ιδρυμάτων ενώ υπάρχουν πόλεις που εξυπηρετούνται αποκλειστικά από αυτές. Οι ισλαμικές τράπεζες, οι οποίες απαντώνται συχνά στην Μέση και Άπω Αναντολή, χρειάζεται να επενδύουν σε διαπροσωπικές σχέσεις με τους πελάτες τους λόγω της φύσεως της συμμετοχικής χρηματοδότησης και των εξατομικευμένων συμβάσεων. Οι boutique επενδυτικές τράπεζες εξειδικεύνονται αποκλειστικά σε εξαγορές και συγχωνεύσεις ή στην αναδιάρθρωση και την αναδιοργάνωση μικρών εταιρειών που δραστηριοποιούνται σε συγκεκριμένο κομμάτι της αγοράς.
Πώς σχετίζονται αυτά με το ελληνικό τραπεζικό σύστημα; Επί του παρόντος στην ελληνική οικονομία υπάρχει το εξής παράδοξο, το οποίο θα γίνεται ολοένα και πιο έντονο τον επόμενο καιρό. Ενώ υπάρχει μια αυξανόμενη ζήτηση για χρηματοδότηση, υπάρχει μία ανελαστική προσφορά χρήματος από το υπάρχον τραπεζικό σύστημα. Αυτό δημιουργεί ευκαιρίες εισόδου για καινούριους παίκτες. Από την στιγμή που πλέον οι τράπεζες δεν χρειάζεται να διαθέτουν εκτεταμένη φυσική παρουσία, τα εμπόδια εισόδου είναι περιορισμένα. Ξένες τράπεζες, που έχουν φθηνή πρόσβαση στις αγορές χρήματος και ανεπτυγμένη τεχνογνωσία μπορούν να επωφεληθούν από την αναπτυσσόμενη ελληνική οικονομία και να ανοίξουν καταστήματα στην Ελλάδα.
Οι υποστηρικτές της διαπροσωπικής προσέγγισης μπορούν να αποκομίσουν ακόμα σημαντικότερα οφέλη. Τόσο κοινοτικές (community) όσο και Ισλαμικές τράπεζες εστιάζουν σε συγκεκριμένα κομμάτια της αγοράς. Για παράδειγμα, οινοποιεία στην Πελοπόννησο μπορούν να αποτελέσουν το επίκεντρο δραστηριοποίησης μιας κοινοτικής τράπεζας. Νέοι επιχειρηματίες που προσπαθούν να προσελκύσουν χρηματοδότηση για να αναπτύξουν τεχνολογικές εφαρμογές θα μπορούσαν να απευθυνθούν σε μία κοινοτική τράπεζα που εξειδικεύεται σε τέτοια project. Από τη στιγμή που αυτές οι κοινοτικές τράπεζες θα ήταν πιο εξειδικευμένες και με καλύτερη τεχνογνωσία πάνω σε συγκεκριμένα κομμάτια της αγοράς, θα ήταν σε θέση να διαχειριστούν καλύτερα τον ηθικό κίνδυνο και την ασυμμετρία πληροφόρησης μεταξύ δανειστή και δανειζομένου. Η συμμετοχική συν-χρηματοδότηση (equity financing) που οι Ισλαμικές τράπεζες χρησιμοποιούν τους επιτρέπει να συνδέουν την αμοιβή τους με την οικονομική επιτυχία του πρότζεκτ που χρηματοδοτούν. Επομένως, οι διαχειριστές κεφαλαίου σε αυτές τις τράπεζες έχουν έντονο ενδιαφέρον να ανακαλύψουν επιχειρηματικές ευκαιρίες με υψηλή πιθανότητα επιτυχίας. Οι περισσότερες από αυτές συνεργάζονται εκτενώς με τον επιχειρηματία προκειμένου να διασφαλίσουν πως το εγχείρημα είναι χρηματοοικονομικά προσοδοφόρο. Επίσης η συμμετοχική χρηματοδότηση αφαιρεί σημαντικά το άγχος της αποπληρωμής ενός δανείου από τον επιχειρηματία και του επιτρέπει να επικεντρώνεται στο επιχειρηματικό κομμάτι της επένδυσής του. Ίσως να έχει έρθει το πλήρωμα του χρόνου η Τράπεζα της Ελλάδος να σκεφτεί σοβαρά την λειτουργία Ισλαμικών τραπεζών στην Ελλάδα. Στην πρόσφατη επίσκεψή του στην Σαουδική Αραβία ο πρωθυπουργός θα μπορούσε να διασφαλίσει στους τοπικούς θεσμικούς επενδυτές ότι η Ελλάδα όχι μόνο είναι ανοιχτή σε επενδύσεις αλλά σέβεται και το χρηματοπιστωτικό τους μοντέλο.
Τελειώνοντας, αξίζει ενδεχομένως να κάνουμε μια αναφορά στην οργανωσιακή νοοτροπία. Το Ταμείο Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας προσφάτως ανακοίνωσε μια προσπάθεια που θα αναγνωρίσει τα δυνατά και αδύναμα σημεία των τεσσάρων συστημικών τραπεζών και θα επιτρέψει μια διαφοροποίηση των λειτουργιών τους, αν και έχει γίνει δεκτό με σκεπτικισμό. Όμως αυτό θα έπρεπε να έχει πραγματοποιηθεί με πρωτοβουλία των ίδιων των τραπεζών αρκετό καιρό πριν, όμως αναβλήθηκε χάριν... ασφαλείας.
*Η Αθηνά Πετροπούλου είναι υποψήφια διδάκτωρ χρηματοοικονομικής στο University of Bath. Ο Βασίλειος Παππάς είναι αναπληρωτής καθηγητής χρηματοοικονομικής στο University of Kent και επισκέπτης ερευνητής στο Lancaster University.