Ημέρες της δεκαετίας του 1950 αρχίζει να θυμίζει τόσο σε οικονομικό όσο και σε πολιτικό επίπεδο η Τουρκία, καθώς η λίρα καταρρέει, ο πληθωρισμός αυξάνεται και ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν καθίσταται όλο και πιο αυταρχικός στο εσωτερικό της χώρας και, ταυτόχρονα, όλο και πιο επιθετικός στις σχέσεις του με συμμάχους και εχθρούς στο εξωτερικό.
Πολιτικοί παρατηρητές, φυσικά εκτός Τουρκίας, καθώς εντός εάν δεν είναι, ήδη, στη φυλακή κινδυνεύουν να βρεθούν σε περίπτωση που ασκήσουν έστω και την παραμικρή κριτική στο καθεστώς, σπεύδουν να θυμίσουν ότι πορεία ανάλογη με αυτή του Ερντογάν ακολούθησε ο πρώτος εκλεγμένος πρωθυπουργός, Αντνάν Μεντερές τη δεκαετία του 1950, το τέλος του οποίου (σ.σ.: εκτελέστηκε με απαγχονισμό) θα απεύχονταν για τον Ερντογάν ακόμη και οι άσπονδοι εχθροί του.
Ο Μεντερές ήταν ο πρώτος δημοκρατικά εκλεγμένος πρωθυπουργός της χώρας, αναλαμβάνοντας τον θώκο στις 22 Μαΐου του 1950 και παραμένοντας σε αυτόν έως και τις 27 Μαΐου του 1960. Ήταν ιδρυτής του Δημοκρατικού Κόμματος (DP), το οποίο δημιούργησε το 1945 και η οικονομική του πολιτική ήταν σχεδόν ταυτόσημη με αυτή που ακολουθεί σήμερα ο Ερντογάν.
Το DP προτίμησε να χρησιμοποιήσει τα κεφάλαια που βρίσκονταν στα θησαυροφυλάκια της Κεντρικής Τράπεζας της Τουρκίας και να μην προχωρήσει σε αύξηση φόρων κυρίως για τους κατόχους μεγάλης ακίνητης περιουσίας, καθώς η τάξη των μεγαλοϊδιοκτητών είχε στηρίξει το κόμμα για να ανέλθει στην εξουσία. Αποτέλεσμα της ατελέσφορης οικονομικής πολιτικής του Μεντερές ήταν ο πληθωρισμός από το 3% που βρίσκονταν το 1950 να φθάσει στο 20% το 1957, με τη λίρα να καταρρέει.
Η απάντηση που έδωσε ο τότε πρωθυπουργός της Τουρκίας σε αυτό το πρόβλημα δεν ήταν οικονομική αλλά πολιτική, με βαθιά εθνικιστικές ρίζες, ενώ ο Μεντερές κατέστη όλο και πιο αυταρχικός, χάνοντας, παράλληλα τη στήριξη των πιο πλούσιων τμημάτων του πληθυσμού τα οποία, όμως, ήταν και αυτά που του έδωσαν την εξουσία.
Όπως ακριβώς πράττει σήμερα ο Ερντογάν με τις συνεχείς προκλήσεις στην Ανατολική Μεσόγειο αλλά όχι μόνο, ο Μεντερές δημιούργησε μεγάλα προβλήματα αναφορικά με την Κύπρο, το μέλλον της οποίας τότε βρισκόταν υπό διαπραγμάτευση μεταξύ Βρετανίας, Ελλάδας και Τουρκίας.
Ο εθνικισμός είναι μια επικίνδυνη βαλβίδα πίεσης που χρησιμοποιείται για την ανακατεύθυνση των πολιτικών και οικονομικών ανησυχιών. Ωστόσο, η εκάστοτε τουρκική κυβέρνηση θεωρεί ότι είναι ένα «καλό χαρτί» κυρίως για να καθησυχάσει την όποια αναταραχή στο εσωτερικό.
Αυτό ακριβώς πράττει και ο Ερντογάν, μιλώντας για «Γαλάζια Πατρίδα» για «αδιαμφισβήτητα δικαιώματα» της Τουρκίας σε Ανατολική Μεσόγειο, Κύπρο αλλά και Μέση Ανατολή, υποστηρίζοντας ότι η «κακή Δύση» θέλει να μειώσει τη χώρα του και ξεκινώντας στην ουσία έναν «ιερό πόλεμο» προκειμένου η Τουρκία να βρει ξανά την αίγλη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Με αυτόν τον τρόπο από τη μία πλευρά υποθάλπει τον εθνικισμό των φτωχότερων και λιγότερο μορφωμένων τμημάτων του πληθυσμού και ταυτόχρονα αναγκάζει την αντιπολίτευση να τον υποστηρίξει, ακόμη και εάν διαφωνεί με τις μεθόδους του, καθώς σε διαφορετική περίπτωση κινδυνεύει να κατηγορηθεί ακόμη και για «εσχάτη προδοσία».
Όσο η οικονομική θέση της Τουρκίας επιδεινώνεται, με τη λίρα να καταρρίπτει το ένα μετά το άλλο τα ιστορικά χαμηλά ρεκόρ έναντι δολαρίου και ευρώ, τα συναλλαγματικά αποθέματα να βρίσκονται στο ναδίρ, τον πληθωρισμό να αυξάνεται, τόσο ενισχύονται και οι εθνικιστικές κορόνες εκ μέρους του προέδρου της Τουρκίας.
Επίσης, η θρησκεία είναι ένα εργαλείο που ο Ερντογάν χρησιμοποίησε από την αρχή, με το κυβερνών κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (AKP) να διαφημίζει συχνά πόσα τζαμιά έχουν χτιστεί από τότε που άρχισε να κυβερνά. Η περίπτωση της μετατροπής της Αγίας Σοφίας σε τζαμί θα πρέπει να αντιμετωπιστεί με βάση αυτό το πλαίσιο και την «ανάγκη» του Ερντογάν να ικανοποιήσει την εκλογική βάση του ΑΚΡ.
Ο φόβος του ΔΝΤ
Αρκετές ομοιότητες μεταξύ Μεντερές και Ερντογάν υπάρχουν, όμως, και αναφορικά με τη στάση τους έναντι του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου (ΔΝΤ). Ο Μεντερές, αφού πρώτα ξιφουλκούσε κατά οποιασδήποτε προσφυγής στο ΔΝΤ για τη διάσωση της τουρκικής οικονομίας τελικά ενέδωσε στο Ταμείο το 1958, ενώ το πρόγραμμα που εφαρμόστηκε κατ’ εντολή του ΔΝΤ ήταν επιτυχημένο, μειώνοντας σε ανεκτά επίπεδα τον πληθωρισμό.
Ερχόμενοι στο σήμερα, ο Ερντογάν ξεκαθαρίζει ότι η Τουρκία δεν πρόκειται να προσφύγει εκ νέου στο ΔΝΤ. Η χώρα αποπλήρωσε το τελευταίο δάνειο στο Ταμείο το 2008, με τον Ερντογάν να δηλώνει τότε πως «το ΔΝΤ δεν πρόκειται να εμφανιστεί ξανά στην Τουρκία», αλλά οι τρέχουσες οικονομικές συνθήκες μπορεί τελικά να τον αναγκάσουν να το πράξει.
Μοναδική διέξοδος για να μην καταπατήσει την υπόσχεσή του είναι η εκ βάθρων αλλαγή της οικονομικής πολιτικής και κυρίως απόφαση να δοθεί πλήρης ανεξαρτησία στην Κεντρική Τράπεζα και να της επιτραπεί να προχωρήσει σε αύξηση των επιτοκίων. Οι αναλυτές υποστηρίζουν ότι κάτι τέτοιο είναι σχεδόν αδύνατο και μάλιστα πλήρως αντίθετο με τις ιδεοληψίες τόσο του ίδιου του προέδρου της Τουρκίας όσο και του κυβερνώντος κόμματος ΑΚΡ.
Ο Ερντογάν δεν βρίσκεται σε τόσο επικίνδυνη θέση όσο ο Μεντερές στα τέλη της δεκαετίας του 1950. Σημειώνεται ότι ο Μεντερές έχασε τη στήριξη του στρατού, γεγονός που οδήγησε στην ανατροπή και την εκτέλεσή του το 1960, με βασική κατηγορία ότι διέταξε το πογκρόμ κατά των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης. Ο Ερντογάν δεν έχει, τουλάχιστον φανερά, αυτό το πρόβλημα, καθώς έχει προχωρήσει σε μαζικές εκκαθαρίσεις στις ένοπλες δυνάμεις, με αφορμή το πραξικόπημα του 2016.
Το πρόβλημα για τον Ερντογάν θα είναι ότι εάν δεν ληφθούν μέτρα οικονομικής σταθεροποίησης, ο πληθωρισμός θα συνεχίσει να «ισοπεδώνει» το βιοτικό επίπεδο των κοινωνικών ομάδων που τον στηρίζουν, κάτι το οποίο κάποια στιγμή θα φανεί και στην κάλπη, ενώ θα πλήξει ακόμη περισσότερο την όποια προσπάθεια της Τουρκίας να προσελκύσει ξένες επενδύσεις.
Η πρόσφατη υποβάθμιση από τη Moody’s αποτελεί ένα πρώτο «καμπανάκι» για τον Τούρκο πρόεδρο, το οποίο, όμως, πιθανώς να μην «ακούει» παρασυρμένος από τον μεγαλοϊδεατισμό του και τη διαφαινόμενη πίστη του ότι η Τουρκία μπορεί να γίνει ο «απόλυτος ηγεμόνας» των μουσουλμανικών χωρών της Μέσης Ανατολής και φυσικά ο ίδιος «Σουλτάνος».