Πώς έστησε η Novartis το κόλπο των 70 εκατ. δολ. στην Ελλάδα

Ένα μεγάλο κόλπο της ελβετικής φαρμακευτικής εταιρείας Novartis, από το οποίο ο όμιλος αποκόμισε κέρδη άνω των 70 εκατ. δολαρίων σε διάστημα μόλις τριών ετών με αθέμιτες πρακτικές για τον έλεγχο της συνταγογράφησης από γιατρούς, ιδιώτες και εργαζόμενους στο Εθνικό Σύστημα Υγείας, σκιαγραφείται στα έγγραφα που έδωσαν χθες στη δημοσιότητα οι αμερικανικές αρχές.

Οι έρευνες αυτές των αμερικανικών αρχών, δηλαδή της Επιτροπής Κεφαλαιαγοράς (SEC) και του υπουργείου Δικαιοσύνης (DoJ) οδηγήθηκαν στο κλείσιμο, χωρίς περαιτέρω ποινικές συνέπειες ή την επιβολή διοικητικών κυρώσεων στη Novartis, αφού η εταιρεία συμφώνησε να πληρώσει ιδιαίτερα υψηλά πρόστιμα, πολλαπλάσια του οφέλους που είχε από τις παράνομες και αθέμιτες πρακτικές της: 111,8 εκατ. δολ. στην SEC και 233,9 εκατ. δολ. στο DoJ, δηλαδή συνολικά 346,7 εκατ. δολ. Σημειώνεται ότι το υπολογιζόμενο από τις αμερικανικές αρχές όφελος ήταν 70,1 εκατ. δολ. στην Ελλάδα, και μόλις 13,8 εκατ. δολ. στη Ν. Κορέα και 8,4 εκατ. δολ. στο Βιετνάμ. Δηλαδή, τα ποσά που καταβλήθηκαν στις αμερικανικές αρχές ήταν σχεδόν τετραπλάσια του οικονομικού οφέλους.

Τρία είναι τα βασικά συμπεράσματα ελληνικού ενδιαφέροντος από το διατακτικό που έδωσε στη δημοσιότητα χθες η SEC, με το οποίο οριστικοποιείται η παύση περαιτέρω δίωξης της Novartis:

1. Από τα πορίσματα των ερευνών λείπει οποιαδήποτε αναφορά σε συμμετοχή πολιτικών προσώπων στις παράνομες πρακτικές της Novartis. Ως εμπλεκόμενοι, πέρα από στελέχη και υπαλλήλους της εταιρείας στην Ελλάδα, εμφανίζονται γιατροί του δημόσιου και ιδιωτικού τομέα, που με τα κατάλληλα «δώρα» κατευθύνονταν να συνταγογραφούν σκευάσματα της Novartis.
2. Αν και από το αμερικανικό έγγραφο δεν αναδύεται ένα πολιτικό σκάνδαλο (πολύ περισσότερο «το μεγαλύτερο πολιτικό σκάνδαλο στην ιστορία», όπως έχει περιγραφεί από τον Δ. Παπαγγελόπουλο), εντούτοις πρόκειται για μια πολύ σοβαρή υπόθεση διασπάθισης πόρων της δημόσιας υγείας και καταστρατήγησης των κανόνων του ανταγωνισμού στον τομέα του φαρμάκου, η οποία γεννά ένα βασικό ερώτημα: πόση έκταση, άραγε, έχουν ανάλογα φαινόμενα στο χώρο της υγείας και ποιο είναι το κόστος τέτοιων πρακτικών για το δημόσιο σύστημα υγείας, αλλά και σε ό,τι αφορά τις ιδιωτικές δαπάνες των ασθενών;
3. Το άκρως παράδοξο συμπέρασμα από τη δημοσιοποίηση των αμερικανικών εγγράφων είναι ότι η Novartis πληρώνει ένα υψηλό τίμημα στις αμερικανικές αρχές για τις αθέμιτες πρακτικές που εφάρμοσε στην Ελλάδα, με βάση τον αμερικανικό νόμο για τη διαφθορά στο εξωτερικό (Foreign Corrupt Practices Act), αλλά στην Ελλάδα οι αρχές δεν έχουν καταφέρει να φέρουν την υπόθεση σε κάθαρση, ενώ για ορισμένες υποθέσεις ανάλογου χαρακτήρα που έχουν φθάσει στο ακροατήριο γιατροί και στελέχη της Novartis έχουν απαλλαγεί πανηγυρικά. Ως τώρα, στην Ελλάδα οι έρευνες έχουν πάρει έντονα πολιτικό χαρακτήρα, χωρίς ουσιαστικά αποτελέσματα πέραν της δημιουργίας εντυπώσεων, χωρίς να έχει καταλήξει σε αποτέλεσμα η έρευνα για την ουσία της υπόθεσης, δηλαδή για το σκάνδαλο της κατευθυνόμενης συνταγογράφησης.

Το σχέδιο και η εκτέλεσή του

Σύμφωνα με τη συνοπτική περιγραφή των αποτελεσμάτων των αμερικανικών ερευνών, που παρατίθεται στο διατακτικό της SEC, από το 2012 έως το 2015 περίπου, η ελληνική θυγατρική της Novartis συμμετείχε σε ένα σχέδιο για την παροχή αθέμιτων ανταλλαγμάτων σε παρόχους υπηρεσιών υγείας (ΠΥΥ), δηλαδή σε γιατρούς,  συμπεριλαμβανομένων των υπαλλήλων κρατικών νοσοκομείων, για την απόκτηση αθέμιτου πλεονεκτήματος και την αύξηση των πωλήσεων του σκευάσματος Lucentis (φάρμακο για την πάθηση της εκφύλισης της ωχράς κηλίδος).

Επιπλέον, την περίοδο 2009 - 2012, η Novartis Ελλάδος διεξήγαγε ορισμένες μελέτες Φάσης IV (μελέτες για την ασφάλεια και τις παρενέργειες φαρμάκων), καθώς και επιδημιολογικές μελέτες που είχαν ως κύριο στόχο την προώθηση των πωλήσεων των προϊόντων της Novartis στην Ελλάδα και κατέληγαν σε αθέμιτες πληρωμές σε ΠΥΥ. Δηλαδή, η εταιρεία χρησιμοποιούσε τις μελέτες ως πρόσχημα για να δικαιολογεί πληρωμές γιατρών, που ήταν στην πραγματικότητα το αντάλλαγμα για κατευθυνόμενη συνταγογράφηση.

Η κατάχρηση φαινομενικά νόμιμων εκπαιδευτικών και επιστημονικών δραστηριοτήτων για αθέμιτους σκοπούς περιελάμβανε το τμήμα οφθαλμολογίας της ελληνικής Novartis («Optha»), και ήταν γνωστή και εγκεκριμένη από τους διευθυντές του τμήματος οφθαλμολογίας της Novartis Ελλάδος διαφόρων επιπέδων, συμπεριλαμβανομένων των διευθυντών εμπορικών σημάτων και των διαχειριστών πωλήσεων, οι οποίοι παρείχαν καθοδήγηση σε κατώτερο προσωπικό σχετικά με «επενδυτικές» δραστηριότητες. Η Novartis Ελλάδος κατέγραφε εσφαλμένα τις πληρωμές που σχετίζονται με αυτές τις δραστηριότητες ως νόμιμες δαπάνες διαφήμισης και προώθησης ή μάρκετινγκ και πωλήσεων.

«Επενδύοντας» σε γιατρούς

Ορισμένοι υπάλληλοι του οφθαλμολογικού τομέα της ελληνικής Novartis  είχαν κατατάξει τους γιατρούς με βάση τις προτιμήσεις τους στη συνταγογράφηση και τους παρείχαν ανταλλάγματα με βάση την πιθανότητα να συνταγογραφήσουν σκευάσματα της Novartis. Αυτές ήταν οι «επενδύσεις» για να αυξηθεί η χρήση των προϊόντων της Novartis. Μάλιστα, στο εσωτερικό της εταιρείας υπολογιζόταν η απόδοση της επένδυσης (ROI) ως μια σχέση ανάμεσα στις παράνομες πληρωμές και στα αποτελέσματά τους σε επίπεδο συνταγογράφησης. Το προσωπικό πωλήσεων και μάρκετινγκ ενθαρρύνθηκε να σχεδιάσει τις δραστηριότητές του έτσι ώστε να μεγιστοποιηθεί η απόδοση επένδυσης. Γιατροί με χαμηλή απόδοση λάμβαναν μικρότερες πληρωμές ή σταματούσαν να πληρώνονται.

Ο τομέας οφθαλμολογίας της Novartis Ελλάδος χρησιμοποιούσε καταχρηστικά τις χορηγίες σε διεθνή συνέδρια για τη συμμετοχή γιατρών, ώστε να τους παρακινήσει να συνταγογραφούν το Lucentis. Τα έξοδα ανά γιατρό ξεπέρασαν σε ορισμένες περιπτώσεις και τα 5.000 δολ. Διεθνή συνέδρια, ακόμη και στις ΗΠΑ, χρησιμοποιήθηκαν για να υπονομευθεί ανταγωνιστική εταιρεία. Εσωτερικό έγγραφο της Novartis καλούσε τους αντιπροσώπους πωλήσεων να καταστήσουν σαφές σε γιατρούς ότι «το Lucentis αντιμετωπίζει σοβαρές δυσκολίες στην αγορά και για το λόγο αυτό θα υπάρξουν σοβαρές συνέπειες», δηλαδή θα σταματούσαν τα δώρα.

Αντίστοιχες πρακτικές ακολούθησε η Novartis Ελλάδος και σε μελέτες Φάσης IV και επιδημιολογικές. Σε ορισμένες περιπτώσεις, η επιλογή γιατρών που θα συμμετείχαν σε μελέτες με αμοιβή επιλέγονταν από το προσωπικό πωλήσεων, ώστε οι αμοιβές αυτές να συνδεθούν με την προώθηση της συνταγογράφησης συγκεκριμένων προϊόντων.

Τα παραπάνω προβλήματα είχαν εντοπισθεί από τον εσωτερικό έλεγχο της Novartis ήδη από το 2012 και η διοίκηση της Novartis Ελλάδος συμφώνησε να συμμετάσχει σε ένα σχέδιο αποκατάστασης και να βελτιώσει την εποπτεία των κλινικών μελετών από την Οικονομική Διεύθυνση.

Ηχητική καταγραφή ενός απολογισμού μελέτης έδειξε ότι ορισμένοι υπάλληλοι της Novartis Ελλάδος γνώριζαν ότι ορισμένοι γιατροί που συμμετείχαν αντιλαμβάνονταν ότι έπαιρναν πληρωμές σε αντάλλαγμα για τις συνταγές τους για τα σκευάσματα της Novartis και όχι για το ρόλο τους στη μελέτη. Για παράδειγμα, στέλεχος της Novartis Ελλάδος ακούγεται να λέει: «Το γνωρίζετε πολύ καλά, επαναλαμβάνω, ότι ο γιατρός πιστεύει ότι συμμετέχει σε μια μελέτη και πληρώνεται για ό,τι συνταγογραφεί στην πραγματικότητα και όχι για όσα γράφει στη μελέτη». Άλλος λέει: «Για να είμαι ειλικρινής, οι μελέτες διεξήχθησαν με παρόμοιο τρόπο και στο παρελθόν. διεξήχθησαν ως έργα μάρκετινγκ. Αυτό είναι μέσα σε εισαγωγικά. Μεταξύ μας».

Για την Οικονομική Διεύθυνση της Novartis Ελλάδος όσα συνέβαιναν με τις μελέτες ήταν ένα «μαύρο κουτί», καθώς δεν είχε ορατότητα στους προϋπολογισμούς κλινικών μελετών και λόγω έλλειψης εσωτερικών λογιστικών ελέγχων δεν υπήρξε συμφωνία μεταξύ του προϋπολογισμού και των πραγματικών δαπανών. Όπως περιγράφεται σε έγγραφο εσωτερικού ελέγχου, η Novartis Ελλάδος δεν διέθετε επαρκείς ελέγχους σχετικά με τις πληρωμές που έγιναν σε γιατρούς χωρίς σαφείς λεπτομέρειες σχετικά με τη χρήση των κεφαλαίων και σε περιπτώσεις όπου υπήρχε ανάρμοστη σχέση των μελετών με τις στρατηγικές πωλήσεων. Απαντώντας στον εσωτερικό έλεγχο, η Novartis Ελλάδος συμφώνησε να βελτιώσει τους εσωτερικούς ελέγχους στις διαδικασίες έγκρισης επιχορηγήσεων και στην εταιρική διακυβέρνηση.

Κατά τη διάρκεια της εξεταζόμενης περιόδου, η Novartis είχε αθέμιτο πλουτισμό που ξεπέρασε τα 70,1 εκατ. δολάρια από πωλήσεις στην Ελλάδα του Lucentis, καθώς και από προϊόντα που σχετίζονται με τις μελέτες OBSCENT και REGINA, καταλήγει το έγγραφο της SEC.